Zdarza się, że osoba, która ma otrzymać spadek, mówiąc kolokwialnie, nie zasługuje na niego, ponieważ wyrządziła spadkodawcy krzywdę. Wyrażone w poprzedzającym zdaniu stwierdzenie ma swoje prawne odzwierciedlenie w instytucji niegodności dziedziczenia. Niegodność dziedziczenia opiera się na założeniu, że w pewnych sytuacjach względy natury etycznej przemawiają za pozbawieniem danej osoby możliwości dziedziczenia po danym spadkodawcy. Warto również zaznaczyć, że w 2023 roku katalog przesłanek do uznania spadkobiercy za niegodnego dziedziczenia został rozszerzony. Z czym obecnie wiąże się niegodność dziedziczenia?
Czym jest niegodność dziedziczenia?
Niegodność dziedziczenia to instytucja prawa spadkowego, która pozwala odsunąć określoną osobę od majątku pozostawionego przez spadkodawcę – osoba ta zostanie wyłączona z dziedziczenia, nie będzie jej też przysługiwał zachowek. Niegodność dziedziczenia dotyczyć może zarówno dziedziczenia ustawowego, jak i testamentowego. O tym, czy spadkobierca zostanie uznany za niegodnego dziedziczenia, decyduje sąd. Z kolei przesłanki, które pozwalają odsunąć go od majątku po zmarłym, mają formę katalogu zamkniętego, co oznacza że dana osoba może być przez sąd uznana za niegodną dziedziczenia po określonym spadkodawcy tylko i wyłącznie wówczas, gdy spełnione są przesłanki z art. 928 Kodeksu cywilnego.
Na pytanie, czym jest niegodność dziedziczenia, można też odpowiedzieć inaczej – to wyjątek od ogólnej reguły, zgodnie z którą to spadkodawca decyduje, kto otrzyma jego majątek po jego śmierci. Ale ta wyjątkowa, dokonywana przez sąd ingerencja w skład kręgu spadkobierców ma etyczne uzasadnienie – chodzi o wyeliminowanie sytuacji, które mogłyby zostać uznane zarówno za niesłuszne, jak i niesprawiedliwe.
Sam termin „niegodność dziedziczenia” nie odnosi się przy tym wyłącznie do spadkobierców – niegodność dziedziczenia może zostać stwierdzona również wobec:
- osoby, która jest uprawniona do zachowku – może to być osoba bliska spadkodawcy, która została jednak pominięta w testamencie;
- zapisobiorcy – to osoba, na rzecz której spadkodawca w testamencie ustanowił zapis zwykły lub windykacyjny.
Kiedy można uznać niegodność dziedziczenia? Główne przesłanki
Przed długi czas w Kodeksie cywilnym funkcjonowały tylko trzy przesłanki niegodności dziedziczenia. W listopadzie 2023 r. pojawiły się jednak dwie kolejne. W konsekwencji aktualnie przesłanek niegodności dziedziczenia jest pięć. Wszystkie zostały wymienione w art. 928 Kodeksu cywilnego.
1. Dopuszczenie się umyślnie ciężkiego przestępstwa przeciwko spadkodawcy
Za niegodnego dziedziczenia sąd może uznać spadkobiercę, który dopuścił się umyślnie ciężkiego przestępstwa przeciwko spadkodawcy. Kiedy można mówić, że przestępstwo jest „ciężkie”? Jak się okazuje, nie każde działanie spadkobiercy można tak zakwalifikować – w tym przypadku pomóc może prawnik od spraw spadkowych.
2. Wpływanie na istnienie testamentu
Spadkobierca spełnia przesłanki do uznania za niegodnego, gdy podstępem lub groźbą nakłonił spadkodawcę do sporządzenia lub odwołania testamentu albo w taki sam sposób przeszkodził mu w dokonaniu jednej z tych czynności. W tym przypadku nie wystarczy, aby spadkobierca ingerował w wolę spadkodawcy (np. nakłaniał go do spisania testamentu) – jego działania muszą zostać uznane za podstęp lub groźbę.
3. Wpływanie na treść testamentu
O przesłance do stwierdzenia niegodności dziedziczenia można mówić również wówczas, gdy spadkobierca umyślnie ukrył lub zniszczył testament spadkodawcy, podrobił lub przerobił jego testament albo świadomie skorzystał z testamentu przez inną osobę podrobionego lub przerobionego. W tym przypadku kluczowa jest umyślność działania.
4. Uporczywe uchylanie się od wykonywania obowiązku alimentacyjnego
To nowa przesłanka, która pojawiła się pod koniec 2023 r. Jeżeli spadkobierca uporczywie uchylał się od wykonywania wobec spadkodawcy obowiązku alimentacyjnego, to również może zostać uznany za niegodnego dziedziczenia. Jednocześnie z przepisów wynika, że obowiązek alimentacyjny musi być określony co do wysokości jednym z następujących dokumentów:
- orzeczeniem sądowym,
- ugodą zawartą przed sądem albo innym organem,
- inną umową.
5. Uporczywe uchylanie się od wykonywania obowiązku pieczy
Sąd może stwierdzić niegodność dziedziczenia, gdy spadkobierca uporczywie uchylał się od wykonywania obowiązku pieczy nad spadkodawcą. Może to dotyczyć: obowiązku wynikającego z władzy rodzicielskiej, opieki, sprawowania funkcji rodzica zastępczego, małżeńskiego obowiązku wzajemnej pomocy albo obowiązku wzajemnego szacunku i wspierania się rodzica i dziecka.
Jakie są skutki niegodności dziedziczenia?
Konsekwencje uznania przez sąd, że dana osoba jest niegodna dziedziczenia, są poważne. Zostanie ona wykluczona z grona osób, które dziedziczą po zmarłym – niedoszłego spadkobiercę traktuje się tak, jakby nie dożył otwarcia spadku. Oznacza to, że:
- nie otrzyma on spadku,
- straci też prawo do zachowku.
Jednocześnie pozbawienie możliwości dziedziczenia dotyczy wyłącznie niegodnego spadkobiercy – orzeczenie niegodności dziedziczenia nie ma wpływu na jego zstępnych (np. dzieci), które w przypadku dziedziczenia ustawowego wstępują w jego miejsce.
Przeczytaj również: przepisanie spadku na jedną osobę.
Kto może żądać uznania spadkobiercy za niegodnego dziedziczenia?
Z przepisów (art. 929 k.c.) wynika, że uznania spadkobiercy za niegodnego dziedziczenia może żądać każdy, kto ma w tym interes. Najczęściej są to pozostali spadkobiercy, którzy są dobrze zorientowani w sytuacji rodzinnej. Ale trzeba pamiętać, że nie tylko oni mogą złożyć pozew do sądu – może to zrobić także osoba bliska spadkodawcy czy prokurator. Katalog osób, które mogą wystąpić z żądaniem uznania danej osoby za niegodną dziedziczenia, jest zatem otwarty.
Osoba, która chce wystąpić z żądaniem uznania spadkobiercy za niegodnego dziedziczenia, jest ograniczona terminem. O uznanie spadkobiercy za niegodnego można wystąpić w ciągu roku od dnia poznania przyczyny niegodności, ale nie później niż przed upływem 3 lat od otwarcia spadku.
Jak przebiega procedura niegodności dziedziczenia?
Tylko sąd może stwierdzić niegodność dziedziczenia. To powoduje, że np. spadkobierca, który chce zainicjować postępowanie, musi wystąpić do sądu z właściwym powództwem. Właściwy do rozpatrzenia sprawy będzie sąd rejonowy lub okręgowy ostatniego miejsca zwykłego pobytu spadkodawcy – w zależności od wartości przedmiotu sporu. Warto też wiedzieć, że:
- zarzut niegodności dziedziczenia jest rozpatrywany w trybie procesowym – nie wystarczy podnieść go na sprawie o stwierdzenie nabycia spadku, gdyż ta prowadzona jest w trybie nieprocesowym;
- złożenie pozwu o uznanie danej osoby za niegodną dziedziczenia spowoduje zawieszenie sprawy o stwierdzenie nabycia spadku – jeżeli będzie się ona toczyć przed sądem;
- powód musi wykazać, że daną osobę należy uznać za niegodną dziedziczenia – powołać może się m.in. na zeznania świadków czy dokumenty.
Niegodność dziedziczenia a wybaczenie uprawnionemu do zachowku
Niegodność dziedziczenia i wydziedziczenie to dwie różne instytucje. O tym, czy dana osoba jest niegodna dziedziczenia, rozstrzyga sąd. Z kolei wydziedziczenia konkretnego bliskiego dokonuje spadkodawca za swojego życia. Jednocześnie zarówno w kontekście wydziedziczenia, jak i niegodności dziedziczenia pojawia się kwestia przebaczenia spadkobiercy przez spadkodawcę. I to przebaczenie ma nie tylko wymiar moralny, ale też konsekwencje prawne. Jakie?
Jeżeli spadkodawca przebaczy spadkobiercy, to sąd nie będzie miał podstaw, aby uznać taką osobę za niegodną dziedziczenia. To definitywnie zamyka drogę do pozbawienia jej zachowku (czy spadku) – będzie ona miała prawo go otrzymać.
