Sporządzając umowę warto zastanowić się nad wprowadzeniem do niej mechanizmów, które ułatwią jej realizację w przyszłości. Oprócz elementów przedmiotowo istotnych –takich jak wskazanie ceny i opisu rzeczy za nią kupowanej – korzystne jest również wprowadzanie do umowy dodatkowych treści. Ich funkcją jest zabezpieczenie interesu wierzyciela. Chodzi o to, by postawić dłużnika w sytuacji, w której najkorzystniejszym dla niego wyjściem będzie spełnienie świadczenia zgodnie z zawartą umową. Kara umowna należy do jednej z najczęściej stosowanych w kontraktach instytucji prawnych, zapewniających wierzycielom realizację umowy przez drugą stronę. Kara umowna jest scharakteryzowana w Kodeksie cywilnym. Pomimo powszechnie obowiązującej zasady swobody umów, kontrahenci nie mogą uregulować jej w sposób całkowicie dowolny. Może to bowiem skutkować jej nieważnością. Poniżej przedstawię najważniejsze kwestie, na które warto zwrócić uwagę w razie sporządzania umowy zawierającą instytucję kary umownej.
Co to jest kara umowna?
Kara umowna to świadczenie pieniężne zastrzeżone w umowie na rzecz wierzyciela, na wypadek gdyby dłużnik swego zobowiązania nie wykonał lub wykonał je nienależycie. Przedstawiona powyżej definicja kary umownej nie wydaje się skomplikowana. Jednakże jej skuteczność uzależniona jest od zachowania określonych wymogów przepisanych przez prawo. Ich uchybienie nierzadko prowadzić będzie do nieważności zastrzeżenia o karze umownej.
Ile wynosi kara umowna?
Jak wynika ze wskazanej definicji, przedmiotem kary umownej jest zawsze określona kwota pieniężna. Waluta na jaką strony się umówią jest prawnie obojętna, przy czym należy ją wskazać. Istotne jest ustalenie wartości kary umownej. Dłużnik, przyjmując na siebie warunkowe zobowiązanie do jej zapłaty musi wiedzieć z czym ewentualnie będzie musiał się zmierzyć w przyszłości. Jeżeli kara umowna zostanie zastrzeżona w umowie, ale co do jej wysokości, decydować będzie na przykład rozmiar poniesionej w przyszłości szkody, to tego rodzaju postanowienia okażą się nieskuteczne.
Wysokość kary umownej strony mogą ustalić poprzez wskazanie konkretnej kwoty w umowie np. 40.000 PLN bądź poprzez wskazanie określonego procentu wartości kwoty świadczenia głównego np. 3%. Dopuszczalne jest też niewskazywanie konkretnej kwoty w umowie, przy jednoczesnym wskazaniu podstaw jej wyliczenia, tj. określonych parametrów, tak by jej obliczenie było możliwe przy zastosowaniu przeliczeń matematycznych.
Kiedy należy się kara umowna?
Nie każde uchybienie dłużnika może być przesłanką do zastosowania instytucji kary umownej. Kara umowna może odnosić się bowiem jedynie do świadczeń niepieniężnych. Nieskutecznym więc będzie zastrzeżenie kary umownej na wypadek opóźnienia przez dłużnika zapłaty ceny, wynagrodzenia czy innego świadczenia o stricte pieniężnym charakterze. Warto jednak zwrócić uwagę, że ze stosunków prawnych – oprócz świadczenia podstawowego – często wynikają też inne uprawnienia bądź obowiązki, których charakter niekoniecznie musi być pieniężny. I tak na przykład dłużnik – kupujący w umowie sprzedaży na raty – oprócz zobowiązania się do świadczenia w postaci zapłaty ceny, może mieć w umowie również uprawnienie do odstąpienia od umowy, jednakże tylko w sytuacji stwierdzenia niezgodności towaru z umową. Wówczas odstąpienie przez niego od umowy z innych przyczyn (na przykład z braku zapewnienia serwisowania rzeczy przez sprzedawcę, o czym jednak umowa nie wspominała) może być przesłanką do nałożenia na niego kary umownej, chociaż jego główne świadczenie polegało na zapłacie ceny, czyli było pieniężne.
Czy kara umowna powinna być określona w umowie?
Podkreślenia wymaga fakt, że kara umowna nie powinna dotyczyć abstrakcyjnego obszaru świadczeń niepieniężnych. Aby wierzyciel miał większą pewność skutecznego egzekwowania swojej wierzytelności z tytułu kary umownej, umowa powinna konkretnie wskazywać zarówno przesłanki jej zastosowania, jak i jej wysokość. Zatem w przedstawionym wyżej przykładzie, w umowie powinno być wyraźne postanowienie, że w razie odstąpienia od umowy z innych przyczyn niż w niej wskazanych sprzedający uprawniony będzie do nałożenia kary umownej na kupującego.
Czym różni się odszkodowanie od kary umownej?
Kara umowna zwana jest także odszkodowaniem umownym. Strony, zawierając umowę z klauzulą kary umownej, ustalają jednocześnie wysokość należnego wierzycielowi świadczenia pieniężnego. Dzięki zastosowaniu kary umownej w kontrakcie, wierzyciel w znaczący sposób ułatwia sobie zapewnienie rekompensaty w związku z niewywiązaniem się przez dłużnika z umowy. W odróżnieniu od zwykłego dochodzenia naprawienia szkody, tj. z kontraktu bez kary umownej, wierzyciel nie musi wykazywać, że poniósł szkodę – jednoznacznie wypowiedział się w tej kwestii Sąd Najwyższy w sprawie o sygn. akt III CZP 61/03.
Wystarczającą przesłanką do zapłaty kary umownej jest niezgodne z umową zachowanie dłużnika. Brak postanowień o karze umownej w kontrakcie oczywiście nie przekreśla wierzycielowi możliwości dochodzenia odszkodowania. Wiązać się to jednak będzie z koniecznością wykazania przez niego przed sądem szkody i związku przyczynowo skutkowego pomiędzy powstaniem szkody, a zachowaniem dłużnika. Zastrzeżenie więc kary umownej w istotny sposób ułatwia wierzycielowi uzyskanie rekompensaty za niewywiązanie się przez dłużnika z umowy. Z kolei dłużnik od samego początku wie ile owo naruszenie umowy z jego strony będzie go kosztowało.
Gdzie można zastrzec karę umowną?
Nie ma ograniczeń jeżeli chodzi o umowy cywilnoprawne, w których można zawrzeć klauzulę o karze umownej. Występować ona może zarówno w umowach starannego działania (np. zlecenie) jak i umowach rezultatu (np. umowa o dzieło). Co więcej nie ma przeszkód, by karę umowną zawierały umowy lub statuty spółek w celu zabezpieczenia wykonania przez wspólników nałożonych na nich obowiązków. Istotnym ograniczeniem jest oczywiście charakter świadczenia, którego uchybienie powodowało będzie powstanie roszczenia. Tak jak wcześniej wspomniałem, musi to być świadczenie niepieniężne. Do zabezpieczenia świadczeń pieniężnych ustawodawca przewidział instytucję odsetek ustawowych za opóźnienie.
Czy kara umowna może być za opóźnienie?
Zgodnie z zasadą swobody umów, to od woli stron zależeć będzie, czy obowiązek zapłaty kary umownej zmaterializuje się jedynie w sytuacji, gdy uchybienie terminu przez dłużnika nastąpi z przyczyn od niego zależnych, czy również wówczas, gdy to na skutek zachowania osoby trzeciej terminowa realizacja kontraktu będzie naruszona.
Jaka jest różnica między opóźnieniem a zwłoką?
W nawiązaniu do powyższego, terminy „opóźnienie” i „zwłoka” nie są synonimami. Cechą determinującą jest zawsze to, czy przyczyny niedotrzymania terminu leżą po stronie dłużnika czy też nie. Jeżeli uchybienie terminowi świadczenia jest następstwem okoliczności, za które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi wówczas mamy do czynienia z opóźnieniem, w przeciwnym wypadku ze zwłoką.
Jaka może być maksymalna wysokość kary umownej?
Wysokość kary umownej powinna nawiązywać do prognozowanej szkody, powstałej na skutek niewykonania bądź nienależytego wykonania świadczenia. Jednakże strony mogą ją ustalić w zasadzie na dowolnym poziomie. Gdyby szkoda wierzyciela okazała się większa od ustalonej kary umownej, to jej wyrównanie na drodze sądowej, możliwe jest jedynie wówczas, gdy umowa tak stanowi. Z kolei dłużnik w razie nienależytego wykonania zobowiązania będącego przesłanką do zapłaty kary umownej może wystąpić do sądu z żądaniem zmniejszenia kary umownej, jeżeli wykaże, że zobowiązanie zostało już w znacznej mierze wykonane albo, że ustalona przez strony kara umowna jest rażąco wygórowana – instytucja tzw. miarkowania kary umownej przez sąd.
Czy kary umowne są kosztem?
Jak widać instytucja kary umownej ma swoje zalety i wady. Do tych pierwszych z pewnością należy ułatwione dochodzenie roszczenia przez wierzyciela. Z drugiej strony warto pamiętać, że środki uzyskane z tytułu kary umownej – w przeciwieństwie do odszkodowania w granicach poniesionej straty – uznawane są generalnie jako przychody z innych źródeł więc podlegają opodatkowaniu podatkiem dochodowym. Z kolei dłużnik w większości sytuacji nie może wydatków poniesionych z tytułu zapłaty kary umownej zakwalifikować jako kosztów uzyskania przychodu.
